Cách bào chế dược liệu khô

Hướng dẫn cách bào chế dược liệu khô trong Đông y

Trong nền y học phương Đông, bào chế Đông dược là một bộ phận quan trọng. Từ những cây cỏ trong thiên nhiên, ông cha ta đã biết sử dụng để ứng dụng vào cuộc sống hàng ngày, dần dần là nghiên cứu, ứng dụng vào thực tiễn để tìm ra những vị thuốc có tác dụng chữa bệnh cho con người. Hiện nay, phương pháp chữa bệnh bằng Đông dược được sử dụng phổ biến ở nước ta. Cách bào chế đông dược khô rất phong phú và đa dạng. Mục đích của bào chế là biến dược liệu thành các dạng thuốc bột, thuốc viên, thuốc thang, thuốc cao,… dùng để chữa bệnh và bồi bổ cho cơ thể. Bài viết hôm nay sẽ đi tìm hiểu về cách bào chế dược liệu khô, mọi người cùng theo dõi nhé!

1. Dược liệu là gì?

Dược liệu là các nguyên liệu có nguồn gốc từ thực vật, khoáng vật hay xác động vật. Những nguyên liệu này phải đạt tiêu chuẩn để làm thuốc. Trong y học cổ truyền, dược liệu được sử dụng để tạo ra các bài thuốc, phương thuốc có tác dụng trong bồi bổ sức khỏe và điều trị bệnh.

2. Định nghĩa về bào chế

Bào là sử dụng các phương pháp về vật lý để làm thay đổi một phần tính dược của dược liệu, giúp cho việc chế biến và sử dụng dược liệu trong sản xuất và điều trị được thuận lợi, quá trình bảo quản được lâu.

Chế là việc sử dụng công cụ để làm thay đổi tính chất, hình dáng của dược liệu.

Vậy, bào chế là dược liệu qua quá trình bào chế được chế biến từ dược liệu sống thành chín, thường gọi là thuốc sống, thuốc chín.

3. Thuốc bào chế có các dạng nào?

Dược liệu được bào chế thành thuốc Đông dược thành các dạng sau:

– Thuốc thang: là hỗn hợp các vị thuốc được kết hợp với nhau, tùy từng loại bệnh có các cách kết hợp khác nhau. Thuốc dùng để sắc, cho thuốc vào siêu hoặc ấm, sau đó đổ nước vào sắc. Dùng phần nước để uống, lược bỏ phần bã.

– Thuốc bột: là loại thuốc rời, thể rắn, được điều chế bằng cách tán dược liệu thành bột mịn hay bột vừa, dùng để uống hoặc xoa bên ngoài da.

– Thuốc cao: loại thuốc này được chiết xuất các hoạt chất qua dung môi sau đó cô đặc lại. Có nhiều dạng thuốc cao như: cao khô, cao lỏng, cao mềm, cao dẻo. Thuốc cao dùng để pha với nước để uống hoặc dùng để bôi ngoài da.

– Thuốc rượu: loại thuốc này dùng rượu để rút hoạt chất của thuốc. Có thể đem các dược liệu ngâm vào rượu hoặc đun cách thủy lấy phần rượu thuốc bỏ phần bã. Rượu thuốc có thể dùng để uống hoặc xoa bóp ngoài da.

4. Cách bào chế dược liệu

Cách bào chế dược liệu khô rất đa dạng và phong phú. Song, nguyên tắc chế biến dược liệu có 3 cách cơ bản: Cách bào chế dược liệu bằng hỏa chế, cách bào chế dược liệu bằng thủy chế, cách bào chế dược liệu kết hợp thủy hỏa chế.

Trước khi bào chế bạn dùng Máy thái lát dược liệu băng tải 3A2,2Kw thái lát và cắt khúc các loại dược liệu như: nấm linh chi, cây đinh lăng, cây cam thảo, kim tiền thảo từ 1 – 25mm để phơi cho nhanh khô.

4.1. Cách bào chế dược liệu bằng hỏa chế 

Cách bào chế này dùng sự tác động của nhiệt độ, có thể trực tiếp hoặc gián tiếp qua những phụ liệu trung gian nhằm mục đích thay đổi tính chất, tác dụng, độc tính của các dược liệu, và giúp bảo quản thuốc.

* Mục đích của cách bào chế dược liệu bằng hỏa chế

– Bào chế đông dược dùng hỏa chế giúp làm tăng tính ấm, giảm tính hàn của các vị thuốc.

– Giúp ổn định các hoạt chất có trong vị thuốc.

– Giảm các tác dụng không mong muốn, giảm độc tính của vị thuốc.

– Giúp làm giảm độ bền cơ học của vị thuốc. Do các chất hữu cơ bị phân hủy, các liên kết hữu cơ bị phá vỡ. Tăng thời gian bảo quản thuốc và có thể thay đổi tính chất, do đó làm tăng hiệu lực chữa bệnh của các vị thuốc.

* Các cách bào chế:

– Sao trực tiếp: Cách bào chế này dùng sự tác động của nhiệt độ khô, không được quá 250 độ C, dùng nhiệt độ trực tiếp để thay đổi tính chất, tác dụng, độc tính của thuốc, để bảo quản thuốc.

+ Sao qua: Cách sao này dùng nhiệt độ không quá 80 độ C. Nhằm làm khô thuốc, thuốc có mùi thơm, tránh được mối mọt và các thành phần hoạt chất được ổn định. Với cách sao này, để kiểm soát lượng nhiệt ổn định, có thể sử dụng máy chế biến dược liệu như Máy sấy thực phẩm 3A (12 khay). Máy sấy này có thể sấy được từ 50-80kg nguyên liệu trên một mẻ, nhiệt độ được điều chỉnh tự động trong khoảng 40-80 độ C.

+ Sao vàng: Dùng nhiệt độ khoảng 100 đến 150 độ C, khi sao dùng nhỏ lửa, sao lâu. Trước khi đem sao cần làm ẩm thuốc để tăng sức nóng thấm sâu vào trong thuốc mà thuốc không bị cháy cạnh. Thuốc đạt yêu cầu khi mặt bên ngoài thuốc có màu vàng, bên trong vẫn giữ nguyên màu của dược liệu, mùi thơm, thuốc khô.

+ Sao vàng hạ thổ: Dùng dược liệu đem sao vàng rồi đổ xuống nền đất sạch, sau đó đậy lại từ 10 đến 30 phút. Phương pháp giúp hạ nhanh nhiệt độ, tránh ảnh hưởng tiếp theo của nhiệt độ đến dược liệu. Cách sao này nhằm mục đích cân bằng âm dương cho vị thuốc, (tăng thêm tính âm, giảm tính dương). Thuốc khô nhanh, dễ bảo quản, thuốc có mùi thơm.

+ Sao vàng xém cạnh: Dùng lửa to để sao, đặt chảo lên khi nào chảo nóng mới bỏ thuốc vào sao, đảo đều. Đến khi phần vỏ thuốc màu vàng, mép phiến xém cạnh đen cháy, thuốc có mùi thơm cháy nhẹ là được. Cách này áp dụng cho các vị thuốc có tính chất, chua, tanh; giúp làm giảm các mùi vị khó chịu, làm thuốc thơm và vẫn đảm bảo được chất lượng thuốc.

+ Sao đen: Phương pháp này nhằm mục đích cầm tả, tiêu thực, giảm đi tính mãnh liệt của vị thuốc. Nhiệt độ khi sao vào khoảng 190-220 độ C. Khi lửa to chảo già mới cho thuốc vào và đảo đều. Sao đến khi thuốc có màu đen ở mặt ngoài, màu vàng ở bên trong, nhiệt độ chênh lệch của mặt trong và ngoài vào khoảng 50 đến 60 độ C là được.

+ Sao cháy: Nhiệt độ phù hợp để sao cháy dược liệu vào khoảng từ 200 đến 240 độ C. Cho thuốc vào chảo và đảo đều khi lửa đã to già. Đảo đều thuốc đến khi khói lên nhiều rồi mang ra úp vung lại và để nguội. Sản phẩm thuốc sau khi sao đạt yêu cầu là mặt ngoài có màu đen, mặt bên trong có màu nâu đen. Nhiệt độ giữa bên trong và bên ngoài chênh lệch khoảng 20 đến 30 độ C.

Sao đen nhằm mục đích để vị thuốc có vị đắng, từ đó tăng tác dụng chỉ huyết và dẫn thuốc vào tâm. Khi sao cháy dược liệu cần chú ý là dược liệu cần to đều, mục tiêu là sao thuốc chứ không phải là đốt thuốc.

– Sao gián tiếp: Phương pháp sao này dùng một số phụ liệu trung gian để truyền nhiệt đến các vị thuốc.

+ Sao với cát: Dùng cát mịn sạch để sao cùng dược liệu. Sao nóng dược liệu và cát với ngọn lửa to dần, đảo đều đến khi được thì đổ ra sàng và sàng lấy phần thuốc. Cách này làm cho dược liệu có bề mặt lồi lõm, khô cứng sẽ được phồng đều, có màu vàng, không bị cháy, và giảm được độc tính của dược liệu.

+ Sao với cám: Giúp tăng tác dụng kiện tỳ và hòa vị của dược liệu, sản phẩm thuốc sẽ có mùi thơm của cám và màu vàng.

+ Sao với gạo: Cách này giúp tăng tính khô của thuốc và tăng tác dụng kiện tỳ.

+ Sao với văn cáp, hoạt thạch: Cách này áp dụng đối với các dược liệu dẻo dính, giúp các dược liệu không bị dính vào nhau, bớt mùi tanh, khét. Nhiệt độ khi sao phù hợp vào khoảng 200-250 độ C.

– Nung: Phương pháp này sử dụng lượng nhiệt cao có thể trên 1000 độ C. Dược liệu nung trong thời gian dài, nhiệt lượng lớn nhằm làm phá vỡ cấu trúc, vô cơ hóa thuốc tạo ra Ca3(PO4)2, CaCO3 hoặc loại bỏ nước. Làm cho dược liệu tơi, xốp, bở, dễ tán mịn, hoặc làm tinh khiết.

Phương pháp này thường áp dụng với các dược liệu như khoáng vật, xương động vật rắn: vỏ hà, thạch tín, phèn chua, đã kẽm,…

Có 3 cách nung: Nung trực tiếp, nung gián tiếp, thăng hoa.

– Lùi: Phương pháp này đưa thuốc vào tro nóng không bén lửa bằng trực tiếp hay gián tiếp qua bọc giấy hoặc cám. Đến khi thuốc chín hoặc khô vật liệu trung gian. Phương pháp này giúp rút bớt một phần dầu, do đó giảm bớt tính kích ứng của thuốc dược liệu.

– Đốt bằng rượu hoặc cồn: Phương pháp này áp dụng cho những dược liệu không chịu được sức nóng như nhung nai, nhung hươu,… Phương pháp này giúp làm sạch lông, tạo mùi thơm cho dược liệu, không cháy xém, giảm mùi tanh và tăng thời gian bảo quản thuốc.

– Hơ: Hơ dược liệu trên lửa nhỏ cho khô ráo đến khi vàng giòn là được. Với một số vị thuốc có thể chỉ cần hơ nóng để chườm vào chỗ bị chấn thương.

– Sấy: Sấy dược liệu trên lửa nhỏ đến khi khô ráo, hơi vàng giòn.

– Hỏa phi: Phương pháp này dùng dược liệu là khoáng chất ngậm nước sao trực tiếp. Mục đích nhằm thay đổi cấu trúc của phân tử, thay đổi tính chất của dược liệu. Cách này áp dụng với các khoáng chất như phèn chua.

– Nướng: Phương pháp nướng không tẩm phụ liệu, nhằm mục đích chín thuốc và giảm tính mãnh liệt của thuốc.

– Chế sương: Đây là phương pháp nung kín, nhằm làm tinh khiết thuốc thành bột mịn.

4.2. Cách bào chế dược liệu bằng thủy chế 

Bào chế dược liệu bằng thủy chế là phương pháp dùng sự tác động của nước hoặc các dung dịch phụ liệu trong các điều kiện nhiệt độ, mức độ khác nhau tùy vào từng mục đích sử dụng của vị thuốc.

* Mục đích bào chế dược liệu bằng thủy chế

– Tăng tác dụng chữa bệnh của các dược liệu nhờ sự tác động của các phụ liệu.

– Giúp làm giảm các tác dụng có hại của thuốc, giảm độc tính.

– Giúp làm mềm các dược liệu, do đó việc sử dụng được dễ dàng hơn.

– Làm tăng khả năng giải phóng các hoạt chất do các tế bào của dược liệu hút nước và bị trương nở.

– Hạn chế sự phát triển của các nấm mốc, vi khuẩn ảnh hưởng đến thuốc. Quá trình bảo quản diễn ra thuận lợi, tránh gây vụn nát các dược liệu thuốc.

* Các cách bào chế dược liệu bằng thủy chế

– Rửa, tẩy: 

Thông tin dịch vụ tư vấn khách hàng:

Công ty CPĐT Tuấn Tú

Địa chỉ VPGD: Số 2, Ngõ 2, Đường Liên Mạc, Phường Liên Mạc, Quận Bắc Từ Liêm, Hà Nội

Hotline Miền Bắc: (024)22.05.05.05 – 0914567869 – 0834050505

Chi nhánh Miền Nam: Số 530/2 tỉnh lộ 10, Bình Trị Đông, Quận Bình Tân, TP Hồ Chí Minh

Hotline Miền Nam: 0945796556 – 0984930099

Cảm ơn quý khách đã đồng hành cùng chúng tôi!